Zin in bildung?

Bildung is ‘hot’.  We willen meer aandacht voor zelfontplooiing, idealisme en moraliteit. Rudolf Steiner zou het huidige debat met genoegen aangehoord hebben, maar meteen ook een verdieping aanbrengen. Bildung gaat over meer dan onderwijs geven.

Tekst: Nard Besseling

Wat is bildung eigenlijk? Als onderwijsideaal is het afkomstig van de Duitse filosoof en minister van onderwijs Wilhelm von Humboldt (1767-1835). Hij vond het belangrijk dat jonge mensen een brede algemene ontwikkeling kregen, waardoor ieders unieke individuele eigenschappen tot ontplooiing konden komen. Het richtte daarvoor het gymnasium op, een schooltype waarmee iemand direct toegang kreeg tot de universiteit.
Vandaag is hoger onderwijs voor vrijwel iedereen toegankelijk. De bezetting van het Maagdenhuis van vorig jaar liet echter zien dat studenten ontevreden zijn over het onderwijs en de beperkte invloed die zij erop hebben. Is ons hoger onderwijs niet te ver doorgeschoten in het rendementsdenken, waarbij het vooral draait om direct maatschappelijk nut en economisch voordeel. Kan bildung bijdragen aan een verbetering van ons hoger onderwijs? Ja, denk ik.

Academisch speerpunt
Dat vindt ook een team van gedreven studenten en docenten van de Universiteit van Amsterdam en de Vrije Universiteit die vorig jaar het initiatief namen om de Bildung Academie op te richten. Het werd op 28 juni 2015 aangekondigd tijdens een aflevering van het programma Het Filosofisch Kwintet en opende in augustus haar poorten. Het onderwijs richt zich niet alleen op de persoonlijke vorming van studenten, maar focust ook op academische ontwikkeling en maatschappelijke betrokkenheid. Of zoals ze het zelf op hun website omschrijven: ‘Het onderwijs richt zich op de mens als geheel – niet alleen op het aanscherpen van het denkvermogen, maar ook op de ontwikkeling van inlevingsvermogen, daadkracht en expressiviteit. Wie ben ik en hoe kan en wil ik me verhouden tot de ander? Wat zijn mijn talenten en welke plaats wil ik innemen in deze tijd vol transities?’ Studenten doen maatschappelijke projecten in bedrijven, buurthuizen, scholen en theaters.

Minister Bussemaker liet in diezelfde periode weten ook af te willen van het rendementsdenken. De universiteit zou meer dan een leerfabriek moeten zijn. In de Strategische Agenda Hoger Onderwijs en Onderzoek, waar ze haar plannen voor de komende tien jaar ontvouwt, schrijft ze: ‘Kwaliteit van onderwijs is niet alleen kennis of vakmanschap, maar is ook een brede ontwikkeling van iedere student. In de 21ste eeuw staat bildung voor meer begrip van de wereld, een sterk moreel kompas en empathie, grensverleggend denken en doen, en zelfontplooiing gedreven door nieuwsgierigheid en kritisch denkvermogen.’ Ook de minister is dus een voorstander van meer maatschappelijke betrokkenheid, bijvoorbeeld door stages in te voeren voor universitaire studenten. Bildung gaat volgens Bussemaker niet alleen over kennis en persoonlijke vorming, maar ook over idealisme, moraliteit en ethiek.

Bildung een rem?
Er klinken ook tegengeluiden. Filosoof Marli Huijer is voorstander van onderwijs dat studenten opleidt tot mensen met een grote maatschappelijke betrokkenheid, maar bildung vindt ze eerder een rem dan een hulp. Ze denkt dat bildung het onderwijs niet meer democratie en minder managers schenkt, maar de zo wenselijke politieke betrokkenheid juist verkleint. Zo betoogde ze althans op 1 oktober 2015 tijdens haar toespraak op de landelijke bildungsconferentie van de Internationale School voor Wijsbegeerte. Moderne bildung vraagt volgens Huijer om politisering: dat studenten leren hoe ze netwerken kunnen aanspreken, politieke organisaties en media gebruiken en anderen mobiliseren.
Ze stelt dat het bildungsideaal in het negentiende-eeuwse Duitsland van Von Humboldt werd toegepast om van mensen brave, volgzame burgers te maken. Ik zet daar graag mijn vraagtekens bij. Bildung zorgt juist voor een gezonde ontplooiing van onze veelzijdige menselijke mogelijkheden, wat die ook zijn. Bildung zorgt voor pluriformiteit. Juist het gebrek aan bildung heeft ons in het nauwe utiliteitsdenken gebracht, waar we nu mee te kampen hebben.

Vrije Hogeschool
Het debat over de noodzaak van bildung is niet nieuw. Bernard Lievegoed (1905-1992), een van de oprichters van wat nu University of Twente heet, was een van de eerste academici die vond dat studenten een bredere oriëntering op leven, werken en persoonlijke ontwikkeling nodig hadden dan het onderwijs hun bood. Hij richtte daarom in de jaren zeventig de Vrije Hogeschool op, om jonge mensen na hun eindexamen van de middelbare school een oriëntatiejaar te bieden, om meer over zichzelf en de wereld te ontdekken. De Vrije Hogeschool is inmiddels uitgegroeid tot een instituut waarin een breed aanbod aan vakken op het gebied van wetenschap en kunst wordt aangeboden. De verwantschap met De Bildung Academie is duidelijk. Ook op de Vrije Hogeschool is het uitgangspunt dat ieder mens uniek is en over onvervangbare persoonlijke mogelijkheden beschikt. De mens is geen onbeschreven blad dat naar believen kan worden ingevuld.

Mensbeeld
Het zou Rudolf Steiner (1861-1925) goed gedaan hebben dat het debat over bildung vandaag de dag zo actueel is. Hij zou er alleen aan toevoegen dat bildung niet (alleen) uit persoonlijke vorming bestaat die van buitenaf wordt aangebracht. Hij zou erop aandringen ook rekening te houden met het belang van de diepste kern in ieder mens. Ontwikkeling is niet alleen een kwestie van mensen voeden met kennis en cultuur, maar ook ervoor zorgen dat wat vanaf de geboorte in iemand leeft tot ontplooiing kan komen.
De kernvraag in het debat over bildung zou dan ook moeten zijn: zien we de mens als een onbeschreven blad, iemand die op basis van maatschappelijke behoeften nog in alle richtingen maakbaar en nuttig te maken is, of leeft in de mens een onvervangbare, spirituele kern, het ik, met eigenschappen en mogelijkheden die we ten volle moeten respecteren, en op basis waarvan we ons onderwijs zouden moeten inrichten? Steiner was een onvermoeibaar pleitbezorger voor het laatste en bracht waar hij maar kon naar voren hoe essentieel het is om te blijven nadenken over het mensbeeld.
De intenties van De Bildung Academie, de Vrije Hogeschool en Bussemakers plannen lijken te wijzen op een maatschappelijke klimaatverandering ten gunste van een meer spiritueel mensbeeld. Het zou mooi zijn als wetenschappers en beleidsmakers zich realiseren hoe belangrijk het is om je bewust te zijn van het mensbeeld dat je hanteert bij keuzes over maatschappelijke vragen. Laten we dit thema erbij zetten op de agenda!

Links
- Het filosofisch Kwintet van 28 juni 2015 over het thema bildung met Maarten Doorman, schrijver en filosoof aan de Universiteiten van Maastricht en Amsterdam en Liesbeth Noordegraaf-Eelens, filosoof en econoom, verbonden aan de Erasmus Universiteit.
- Buitenhof van 17 mei 2015, minister Bussemaker over het rendementsdenken in het hoger onderwijs, de voors en tegens en de ideale universitaire wereld.
- Op de Landelijke bildungsconferentie die op 1 oktober 2015 op de Internationale School voor Wijsbegeerte werd georganiseerd, plaatste Denker des Vaderlands Marli Huijer een paar kritische noten bij het begrip bildung.
- De Bildung Academie is een aanvullende academisch platform dat invulling geeft aan datgene waar universiteiten niet aan toekomen: gericht aandacht besteden aan persoonlijke ontplooiing van de student en aan de bevordering van zijn maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef. De Bildung Academie biedt studenten een fulltime, interdisciplinair en diepgaand opleidingsprogramma van een half jaar aan in Amsterdam.
- De Vrije Hogeschool in Utrecht biedt een tussenjaar voor schoolverlaters die op zoek willen gaan naar hun (verborgen) talenten en wat ze kunnen en willen betekenen in de wereld. Uitgangspunt is Be yourself. Dat is het vermogen om vrij te zijn van onnodige conditionering en de moed te hebben de complexe werkelijkheid waarin wij leven tegemoet te treden.