Sint-Lucia: een lichtbruid in de winter
De vier zondagen van de advent maken de donkere weg naar Kerstmis elke week een stukje lichter. Ook andere kleine feesten helpen daaraan mee. Zo wordt op 13 december in Zweden Sint-Luciadag gevierd. In Nederland heeft dit bijzondere lichtfeest inmiddels op een aantal vrijescholen een plek gekregen.
Tekst: Tineke Croese
Beeld: Shutterstock
Na de dood van haar dochter koos vrouwe Rangela haar jonge nichtje Lucia als nieuwe vrouw voor haar schoonzoon, heer Eskil van Bortsholm. Heer Eskil was een goed mens, maar vaak van huis. Vrouwe Rangela perste dan de boeren uit. De liefdevolle Lucia kwam de onderdrukten te hulp. Ze vond steun bij haar beschermheilige Lucia van Syracuse. Toen enkele dorpen door rovers geplunderd waren, voorzag de jonge slotvrouw hen van voedsel uit de grote voorraad van Bortsholm. Haar man en zijn gevolg zouden pas met Kerstmis thuis komen, dus ze had nog twee weken om het feestmaal te bereiden dat hij dan verwachtte. Om Lucia bij haar echtgenoot zwart te maken, liet vrouwe Rangela heer Eskil weten dat zijn vrouw zijn bezit aan het verkwisten was. Dus kwamhij plotseling thuis en eiste tot schrik van Lucia dat zij hem de volgende ochtend eerst zijn morgendrank zou brengen en dan een rijkelijk feestmaal zou voorzetten. Wanhopig bad Lucia de heilige Lucia om hulp.
De volgende ochtend zweefde een in het wit geklede gestalte met een kroon van lichtende sterren op haar hoofd heer Eskils donkere slaapvertrek binnen: ze bracht hem en zijn mannen een zoete, Siciliaanse wijn waardoor ze meer dan een dag sliepen. In die tijd konden Lucia en haar dienaressen koken, bakken en braden. Toen heer Eskil de volgende middag wakker werd, stond het gevraagde feestmaal klaar.
Rond 1900 was Sint-Lucia in Zweden nog een huiselijk feest waarbij een dochter, als een bruid gekleed en met een kaarsenkroon op het hoofd, vroeg in de ochtend alle huisgenoten wekte met zoete saffraanbroodjes en een warme drank. Tegenwoordig wordt Luciadag gevierd zoals wij Sint-Maarten vieren: in de vroege avond gaat de Luciabruid met haar ‘sterrenhelpertjes’ zingend langs de huizen om snoep te verzamelen. Ze schenkt niet meer, maar ze ontvangt. Of om het aardiger te zeggen: ze geeft anderen de gelegenheid te schenken. In Nederland wordt het Luciafeest alleen op sommige vrijescholen gevierd en naar ik vermoed nog volgens de oude traditie: een in het wit gekleed meisje met een kroon van brandende kaarsen op het hoofd zweeft in de nog schemerige ochtend van 13 december als een adventsengel in stilte de klassen in met iets lekkers.
Schenkende heiligen
In de herfst en vroege winter vieren we de feesten van schenkende heiligen. Dat begint op 11 november met het feest van Sint-Maarten die een bedelaar de helft van zijn mantel schonk. Op 19 november volgt de heilige Elisabeth van Thüringen. Met een mand brood op weg naar de armen beschuldigde men haar van verkwisting van haar mans bezit. Ze loog en zei dat het rozen waren – en door een wonder wáren het ook rozen. Op Duitse kerstmarkten bakken ze nog steeds meterslange rozijnenbroden waarvan alle bezoekers een snee krijgen. Eind november begint de adventstijd, en in sommige streken ligt dan elke dag een snoeperijtje klaar. En dan kennen we natuurlijk ons eigen Sinterklaasfeest op 5 december. Op 13 december deelt ook Lucia brood uit, en met Kerstmis geeft het kerstkind zichzelf weg. In veel landen liggen dan cadeautjes onder de kerstboom. Het schenken dateert al uit de voorchristelijke tijd, toen de aarde als een godin werd beleefd en de plantengroei als haar zoon die zijn lichaam als oogst weggaf aan de mensen. Die wisten toen nog wat het indianenopperhoofd Seattle eeuwen later de blanken voorhield: hoe kun je het land bezitten? Wat de aarde geeft, is van alle mensen. Daarom werd de oogst met de armen gedeeld. De christelijke heiligen van de herfst sporen ons ook aan om ons om de armen te bekommeren. Want dan geven we het kerstkind, datvoor ons allemaal geboren wordt, een plek op aarde.
De kleine en de grote Lucia
De heiligen van de herfst verlichten de weg naar Kerstmis. Zij geven zelf het voorbeeld: ze verschijnen in een dubbelvorm. Hun donkere, aardse gestalte staat in het licht van een grote hemelse gestalte. Als Martinus de bedelaar tegenkomt, leeft hij op de grens tussen heidendom en christendom. De liefde van Christus beweegt hem ertoe zijn mantel weg te schenken en definitief zijn weg te kiezen: hij laat zich dopen. Sint-Nicolaas is de lichtgestalte in wie we ons gelouterde zelf kunnen herkennen, zijn Pieten laten ons juist onze nog niet gelouterde schaduwkanten zien. Hun geschenken zijn bedoeld om ons te helpen op onze levensweg. Daarom leggen ze die geschenken in onze schoenen, waarmee we die levensweg lopen. In de legende van Lucia van Bortsholm worden die aardse en hemelse gestalte wel heel helder zichtbaar. De Zweedse Lucia met haar liefdevolle hart woont in het koude, donkere, Scandinavische noorden. De heilige Lucia van Syracuse werd geboren op Sicilië, in het warme, lichte zuiden van Europa. Als de duisternis zich meester dreigt te maken van het levenslot van de Zweedse ‘kleine Lucia’, wendt ze zich vol vertrouwen tot de ‘grote Lucia’, haar stralende hemelse zelf. Die ‘grote Lucia’ laat haar niet in de steek. Als we het met Sint-Maarten een klein lichtje aansteken in een knol, dan beleven we het Ex tenebris nascitur lux, uit de duisternis wordt het licht geboren. Sint-Nicolaas en zijn veelkleurige Pieten maken ons ervan bewust dat duisternis die transparant wordt voor het licht in een rijkdom van kleur verandert. Op 13 december doen we een stap verder op weg naar het licht. In de wintermorgen, als het om ons heen nog donker is, worden we gewekt door de stralende lichtbruid in wie we onszelf nauwelijks durven herkennen.
Haar naam, Lucia, is afgeleid van het Latijnse lux, dat ‘licht’ betekent. Vaker dan we willen leven we ver van ons eigen licht. Maar als we als een ‘kleine Lucia’ in de winter van het dagelijks bestaan licht en warmte verspreiden, dan kunnen we misschien, soms, heel even de aanraking voelen van de ‘grote Lucia’, ons eigen hemelse zelf.
Dit artikel verscheen eerder in Antroposofie Magazine 8, december 2017.
Lees meer over de jaarfeesten in december:
- Kit Le Large tekende een recept voor Sint Lucia
- Aan de slag met de heilige nachten
- Een spreuk om je binnenste stralend te houden