Column: Help, waar is mijn ik?
Waarom doen mensen in een groep dingen die ze in hun eentje nooit in hun hoofd zouden halen? Wat gebeurt er met je wanneer je in plaats van jezelf, opeens een groepslid blijkt te zijn? Sinds de gebeurtenissen op oudejaarsnacht in Keulen lijkt dit een nieuw vraagstuk te zijn. Er zijn mensen die zeker weten dat zulk asociaal en grensoverschrijdend gedrag het gevolg is van de godsdienst of de cultuur van de daders. Alsof we niet al tientallen jaren geplaagd worden door westerse voetbalhooligans voor wie, wanneer ze althans in een groep zijn, niets meer heilig is.
Onze eigen Nederlandse Feyenoordsupporters (‘steunbieders’!) vernielden bijvoorbeeld de Barcaccia fontein in Rome. Sociaalpsychologen spreken van de-individuatie, je zou dat kunnen vertalen met ‘ik-verlies’. Hoe ziet dat eruit? In de jaren zeventig vond het beruchte Stanford-gevangenisexperiment plaats. Studenten werden in twee groepen gesplitst: gevangenen en bewakers. Al na een dag begonnen de bewakers hun (denkbeeldige) macht te misbruiken en gingen de gevangenen zich onderdanig gedragen. De agressie van de bewakers verergerde: ze bespoten gevangenen met brandblussers, dwongen hen zich en public uit te kleden en behandelden hen als beesten. Vele buitenstaanders kwamen langs om het experiment te observeren, zonder dat ze bezwaar maakten tegen de gebeurtenissen. Slechts één studente, Christina Maslach, die de taak had om de studenten te interviewen, eiste dat het experiment werd stopgezet. Nu waren dat studenten die helemaal niet de bedoeling hadden om ‘uit hun dak te gaan’. Dat is bij hooligans anders, en waarschijnlijk in Keulen ook.
Waarom is het aantrekkelijk om je individualiteit of je ‘ik’ uit je dak te laten vliegen? Ten eerste is het nogal een opgave om steeds je verantwoordelijkheid te voelen bij al je besluiten en oordelen. Dat bewijst een onvoorstelbare hoeveelheid onderzoeken uit de sociale psychologie. Afstand nemen van je impulsen blijkt energie te vreten. Dat hebben we niet graag. En als je dat wel een paar keer doet, heb je niet genoeg energie over om nog een keer bewust je verantwoordelijkheid te nemen. Dat heet ego-depletion, een term die alweer wijst op ik-verlies of -uitputting. Bij ander onderzoek heeft men ontdekt dat mensen die niet geloven dat ze een vrije wil hebben, minder zelfcontrole hebben. Een hooligan vertelde in 2013 bij Pauw en Witteman dan ook dat hij er niets aan kon doen dat hij zich misdroeg, ‘want het zat in zijn genen’, en het helpt natuurlijk ook niet wanneer je er van overtuigd bent dat alles wat er gebeurt de wil van God is. Kennelijk helpt het wel als je jezelf verantwoordelijk blijft voelen voor je daden.
Arie Bos is huisarts en schrijver van het boek ‘Mijn brein niet, ik wel’, uitgeverij Christofoor.